سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور

گیاهان دارویی

تنوع گونه‌های گیاهی ایران 2 برابر قاره اروپا:
سرزمین ایران کشوری ممتاز و با رتبه بالا از نظر غنای گیاهی و تنوع زیستی و دارای 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهانی است. بر اساس نظر گیاه‌شناسان و پژوهشگران، تعداد گونه‌های گیاهی ایران در حدود 8423 گونه است که از نظر تنوع گونه‌ها حداقل دو برابر قاره اروپاست. تحقیقات نشان داده است که بیش از 2300 گونه از گیاهان کشور دارای خواص دارویی، عطری، ادویه ای، آرایشی- بهداشتی هستند. به علاوه، 1728 گونه از این گیاهان به عنوان گیاهان بومی ایران می‌‌باشند و به عنوان یک ظرفیت انحصاری در کشور محسوب می‌ شوند. خاستگاه بسیاری از گونه‌‌های مهم از جمله گل محمدی، زعفران، باریجه، آنغوزه و شیرین بیان ایران است و بخش عمده‌ای از تولید جهانی این گونه‌‌ها در ایران انجام می‌گیرد. همچنین تنوع گونه‌‌ای گیاهی و برخی گونه‌های منحصر به فرد ایران باعث شده تا شرکت‌های مهم داروسازی در کشورهای پیشرفته به مواد اولیه برخی از گیاهان دارویی کشور از جمله زعفران، زیره، آویشن و مرزه به شدت وابسته باشند. به اعتقاد کارشناسان سرمایه گذاری در این حوزه علاوه بر ایجاد درآمد و اشتغال برای جوامع محلی، پیامدهای زیست محیطی خوبی از جمله پیشگیری از فرسایش خاک، بروز سیلاب مخرب و جلوگیری از ریزگردها را به ارمغان خواهد آورد. با وجود قدرت بالقوه افزایش تولید و بهره برداري از گیاهان دارویی، توصیه می گردد به سبب افزایش اشتغال و سودآوري بیشتر احیاء، توسعه، تولید و بهره برداري این گیاهان از حالت‌هاي سنتی خارج شده و در مقیاس وسیع تر با رعایت اصول تولید و بهره برداري جهت مصارف داخلی و صدور مورد توجه قرار گیرند. 

دریافت جدول عملکرد گیاهان دارویی از 1396 تا 1400

کارکردهای گیاهان دارویی در مراتع:
- حفاظت از منابع پایه (آب وخاک) با توسعه گیاهان دارویی و افزایش پوشش گیاهی مراتع
- حضور موثر در بازارهای بین المللی به منظور ایجاد ارزش افزوده و ارزآوری گیاهان ارگانیک مرتعی
- احیاء و توسعه رویشگاه های گیاهان دارویی
- توسعۀ اشتغال و کارآفرینی با توسعه، فرآوری و تجارت گیاهان دارویی
- توسعه فعالیت های چند منظوره در مراتع و حرکت به سمت اقتصادی نمودن مراتع به واسطه استفاده از تمامی پتانسیل‌های مراتع و جنگل ها
- تثبیت معیشت و جایگاه حقوقی بهره برداران در مراتع و جنگل ها
- اصلاح الگوی بهره برداری گیاهان داروئی و تقویت ساختارهای اصولی احیاء، حفاظت و بهره برداری گیاهان دارویی
- شناسایی و جلوگیری از انقراض گونه های بومی و در معرض خطر و تجاری‌سازی آن‌ها با رویکرد کشت زراعی و دیم  
- شناسائي و بكارگيري دانش بومي و تلفيق آن با دانش نوين در فرآيند اجرای طرح‌های تلفیقی و برگزاري كارگاه‌هاي آموزشی جوامع محلي

لزوم توجه و اهمیت احیاء و توسعه گیاهان دارویی در رویشگاه های مرتعی:
- گیاهان دارویی در مراتع با کوچکترین اقدام احیاء و تولید می‌شوند و با عملیات بیولوژیک، بیومکانیک و قرق، پوشش گیاهی آن کامل می شود و رسیدن به تولید کلیماکس و امکان بهره برداری بلند مدت نیز میسر می‌شود.
- بیش از 60 درصد گیاهان دارویی را می‌توان در شرایط دیم، در دیمزارها تولید کرد. به علت کم توقع بودن گیاهان دارویی در شرایط بحران کم آبی کشور و افت سفره‌های آب زیر زمینی، توسعه گیاهان دارویی با مصرف آب کمتر، ارزش افزوده بیشتری را تولید می کند.
- وجود تنوع اقلیمی یکی از دلایل به وجود آمدن گونه های بومی و انحصاری متعدد در کشوراست که در هر اقلیم تعداد زیادی گونه گیاهی وجود دارد و می توان با احیاء و توسعه این گیاهان به طور رسمی در سیستم دارویی ایران وارد شوند.
- گیاهان دارویی می‌توانند جایگزین بسیار مناسبی برای فعالیت‌های دامداری در مراتع باشند و با ایجاد پوشش گیاهی، بهره‌وری چندین برابر دام، ارزش خواهد داشت و اجرای طرح‌های مرتعداری تلفیقی و بهره‌برداری گیاهان دارویی-صنعتی باعث کاهش تعداد دام و دامدار و حفاظت از عرصه ها خواهد بود.
- با توجه به افزایش تقاضای جهانی به محصولات طبیعی و گیاهی استاندارد، احیاء و توسعه این گیاهان باعث افزایش صادرات گیاهان دارویی و ارزآوری و افزایش رونق اقتصادی و بهبود معیشت بهره برداران خواهد شد.
- بهره برداری از عرصه های ملی با نظارت ویژه و رعایت تشریفات تبصره 7 ماده 3 قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل‌ها و مراتع کشور و رعایت اصول بهره‌برداری بر اساس توان اکولوژیکی طبیعت و حفظ گونه‌ها و صدور مجوز انجام می‌شود.

 فهرست گياهان دارويي اولويت دار كشور؛ محصولات فرعي و غيرچوبي مرتعي، جنگلي از نظر حفاظت، بهره‌برداري و صادرات به شرح ذیل می باشد:

1- گونه های غير مجاز(ممنوعه):
گونه¬های ذکر شده در ماده 1 قانون حفظ و حمایت از ذخایر جنگلی و قانون حفاظت از ذخایر ژنتیکی کشور، شقاقل، پرسياوشان، زيره سياه، اشنيان "شقار"، کرفس وحشی (کلوس) خزه، مرزه خوزستاني، گل بنفشه، كشمش كولي، سنبل الطيب، مهر خوش، چله داغي، سورنجان، قره قات، بيلهر، سرخدار، شمشاد، شقايق ایرانی، انواع لاله ها، سوسن چهل چراغ، سنبل خوزستاني، انواع قارچ خوراكي (برداشت از جنگل)، سیر کوهی(والک)، گز علفي، پوست درخت محلب، ريشه و پوست درختان و درختچه هاي جنگلي "به استثناء اقلام مجاز مشروط"، ريزوم ثعلب، ريشه كوكب، ريشه ختمي، ريشه كاسني، ريشه ريواس وحشي، ريشه چوبك، ريشه روناس، خاس، ريشه زنبق وحشي، ريشه كوكب وحشي، ريشه شيرين بيان، ريشه سريش، برگ مورد ، انواع پيازها، بن سرخ، پياز و گل لاله سرنگون، گل اروانه، پياز گل نرگس، بذر جاشير خوراكي.

2- گونه‌های مجاز مشروط:
گلپر، اسپند، خارشتر (ترنجبين)، شيرخشت، فرنجمشك، مريم نخودي، چماز، گز شهداد، بيدخشت، انچوچك، گل نمدار، درمنه (افسنطين و برنجاسب)، علف گاوزبان، گل گاوزبان، گل نرگس، گز خوانسار (گز انگبين)، آويشن شيرازي، كاكوتي، آنغوزه تلخ و شيرين، همیشک، انواع سرخس ها از جمله سرخس بال عقابي، عشقه و کوله خاس، تركه ارغوان، باريجه، كتيرا، وشاء، شكرتيغال، انزروت، كاپاريس (لگجي)، علف چاي، گل بومادران، گل كاسني، گل گندم، اسفرزه، انيسون، بادرنجبويه، قدومه شيرازي، بارهنگ، بابونه، شاتره، موسير، كنگر، انواع قارچ خوراكي (برداشت از مراتع)، سرشاخه آويشن دنايي، سرشاخه آويشن برگ باريك، سرشاخه آويشن كرماني، اندام هوايي ريواس، صمغ طبيعي بنه(سقز)، صمغ طبيعي درختان بادام و گيلاس(زدو)، برگ كنار، برگ اكاليپتوس، ميوه محلب،  ميوه روناس، ميوه ناخنك، ميوه بادام جنگلي (كوهي)، ميوه زرشك وحشي (جنگلي)، میوه نسترن وحشی، ميوه بنه و بلوط، مازوج (گال بلوط)، پسته جنگلي، سماق، گردو و فندق جنگلي، تخم مرو، مستکی، زالزالک، اسفناج وحشی، گلابی وحشی، سیب وحشی، جفت، بذر باريجه، بذر آنغوزه.

3- اقلام مشترک (منابع طبیعی، زراعي و گلخانه‌ای):
در خصوص توليد و يا خريد و صادرات محصولات(فرآورده‌ها) فرعی جنگلی و مرتعی مشترک در عرصه‌های منابع طبیعی با گونه‌های كه به صورت زراعي، گلخانه‌ای يا باغي كشت می‌شوند(مانند گلرنگ، پنیرک، موسیر، کنگر، گاوزبان، شیرین بیان و ...)
 

صادرات گیاهان دارویی
میزان صادرات محصولات دارویی، صنعتی، مرتعی و جنگلی که در قالب قرارداد و با مجوز از کشور در سال‌های 96، 97، 99،98 و1400 صادر گردیده است به ترتیب به میزان 1337، 1434، 1819، 604،493 تن و کشورهایی که گیاهان دارویی و محصولات غیر چوبی به آن ها صادر شده عبارتند از ایتالیا، هندوستان، اسپانیا، آلمان، فرانسه، افغانستان، سوئیس، کشورهای حاشیه خلیج فارس، اتحادیه اروپا و . . .

- محصولات صادراتی عبارتند از: سقز، باریجه، ریشه شیرین بیان، آنغوزه تلخ، آنغوزه شیرین، آویشن، میوه بنه، کنگر، نسترن، ریشه روناس، علف گاوزبان، پنیرک، وشاء، گل نمدار، پنج انگشت، لگجی، قارچ دنبلان، بابونه، باریجه، گل محمدی، گلرنگ و...
- استفاده حداکثری از طبیعت و فرآورده‌های طبیعی در راستای سلامت انسان و رفاه اجتماعی با حفظ چرخه‌های اکوسیستمی طبیعت؛ هر ساله بهره برداری از عرصه‌های ملی با نظارت ویژه و رعایت تشریفات تبصره 7 ماده 3 قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع کشور و رعایت اصول بهره برداری بر اساس توان اکولوژیکی طبیعت و حفظ گونه‌ها که در سال‌های 96، 97، 99،98، 1400 به ترتیب 2000000، 2802474، 2187513، 816395، 350196 کیلوگرم با مجوز انجام شده است.

فرصت‌ها
- وجود گونه‌های دارویی متنوع با توجه به شرایط اقلیمی یازده گانه در کشور
- به فعل درآوردن استعدادهاي بالقوه موجود در رويشگاه‌هاي واجد محصولات با ارزش داروئی - صنعتی با هدف توسعه و ايجاد فرصت‌هاي شغلي
- گیاهان دارویی و ژنوتیپ‌های مختلف آن‌ها در مرتع، بخشی از منابع ژنتیکی و غنای تنوع زیستی مراتع می‌باشند که می‌تواند برای تولید گیاهان، به عنوان منبع تأمین بانک بذر اولیه جهت تکثیر و اهلی‌سازی در عرصه‌های کشاورزی  مورد استفاده قرار گیرد.
- مشارکت واقعی بهره‌برداران عرفی به دلیل ارزش اقتصادی زیاد محصولات و حفاظت پایدار و مدیریت بهینه عرصه ها با جذب و تاکید بر مشارکت جوامع محلی
- با توجه به تحریم‌های ظالمانه، ایجاد شرایط مناسب به توسعه گياهان داروئي و در نتیجه ايجاد پوشش گياهي که باعث حفاظت آب و خاك می گردد.
- به دليل اقتصادي بودن و بيلان مثبت طرح در طرح هاي احياء و بهره برداري، درآمدي به صورت بهره مالكانه براي دولت ايجاد مي كند و اجرایی نمودن طرح های تهیه شده غیر فعال باعث افزایش ارزش اقتصادی و بهبود معیشت بهره برداران خواهد بود.
- به دليل ارزش اقتصادی بالای گياهان دارويي، خوراکی و صنعتي امكان احداث صنايع تبديلي و واحدهاي كوچك اقتصادي در روستا ها، امكان پذير می باشد. توجیه اقتصادي كشت گياهان داروئي - صنعتي 2 تا 3 برابر سایر طرح ها می باشد.
- با توجه به اجرای طرح‌های مرتعداری تلفیقی و بهره برداری گیاهان دارویی - صنعتی باعث کاهش تعداد دام و دامدار و حفاظت از عرصه ها خواهد بود.
- ایجاد اشتغال در راستای اجرای طرح های تلفیقی - بهره برداری در عرصه های ملی با توجه به توسعه گیاهان دارویی امکان پذیر می باشد.
- امکان ارزآوری ناشی از صادرات در راستای تولید ناخالص داخلی ملی