سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

در پی انتشار خبر «برداشت گیاه آنغوزه در خراسان رضوی» از شبکه یک سیما در روز گذشته، ترحم بهزاد مدیر کل دفتر امور مراتع سازمان جنگل ها جهت روشنگری افکار عمومی جوابیه ای تهیه کرده که متن آن بدین شرح است.
به گزارش مرکز اطلاع رسانی سازمان جنگل ها،  از منظر قوانین سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور آنغوزه شیرین در گروه محصولات فرعی مجاز مشروط است به این معنا که بهره برداری از آن همانگونه که اشاره شد در قالب تبصره 7 ماده 3 قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل ها و مراتع و در قالب طرح مصوب و با نظارت دولت و پرداخت بهره مالکانه انجام می شود.
همانگونه که مستحضرید به استناد ماده ۲ قانون ملی شدن مصوب سال ۱۳۴۱ و قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل ها و مراتع مصوب سال ۱۳۴۶ رسالت اصلی سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری از عرصه های ملی و منابع طبیعی است.

طبق ماده ۳ قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل ها و مراتع، هر گونه بهره برداری از عرصه های منابع طبیعی بایستی دارای طرح باشد. لذا باستناد تبصره ۷ ذیل همین ماده صدرالذکر طرحی تحت عنوان طرح های تلفیقی مرتعداری در مراتع معارض و دارای پروانه چرای دام و طرح بهره برداری محصولات فرعی  در مراتع بلامعارض تهیه و پس از تصویب در کمیته فنی استان بین مدیر کل به نمایندگی از اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان و مجری یا مجریان دارای پروانه چرای دام انعقاد قرار داد صورت می گیرد و در مراتع بلامعارض به مزایده گذاشته و طی مراحل و رعایت قانون مزایده و بهره برداری بر اساس کتابچه طرح تهیه و مصوب و مفاد قرارداد اقدامات لازم انجام می شود. لازم به ذکر است اخذ بهره مالکانه به صورت ذیل محاسبه می شود:
هزینه ها - سودناخالص  = سود خالص ×۲۰٪ = بهره مالکانه که به حساب خزانه داری کل کشور واریز می گردد.
حال این بهره برداری چه در داخل به فروش برسد و چه به خارج صادر شود از لحاظ قانونی به منابع طبیعی ارتباط نداشته و برای جلوگیری از خام فروشی بایستی دستگاهی مثل وزارت صمت، وزارت بهداشت و درمان و سرمایه گذار و.... می تواند وارد عمل شود و فرآوری نماید و در این خصوص در صورت نیاز مصرف داخلی جهت فرآوری دفتر توسعه صادرات وزارت جهاد کشاورزی بایستی جلوی صادرات را گرفته و صدور محصول مورد نیاز داخلی را ممنوع اعلام نماید و به مصرف داخلی برسد.
اما در کشور عزیزمان آنغوزه به دو نوع کلی تلخ و شیرین تقسیم بندی می شود و آنغوزه حداقل 4 گونه دارد شامل دو گونه آنغوزه تلخ و دو کونه آنغوزه شیرین که طرح شناسایی و تفکیک گونه های آن در موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور در جریان است.
بیشتر آنغوزه تلخ کشور در مناطق اکوتون ایران تورانی و خلیج فارس عمانی در استان های کهگیلویه و بویر احمد، فارس، هرمزگان، کرمان و سیستان و بلو چستان رویش داشته و برداشت می گردد. تولید آنغوزه تلخ در شرایط بارندگی مناسب و نرمال و عدم بروز خشکسالی حدود  100  تن شیره در سال است و قیمت هر کیلو شیره آن حدود 700 هزار تومان است معادل 40 دلار است.
اما آنغوزه شیرین معروف تر و مرغوب تر بوده و در مناطق حاشیه کویر رویشگاه ایران تورانی می روید و بیشتر در استان های خراسان جنوبی، خراسان رضوی، یزد و اصفهان برداشت می شود و تولید در شرایط عدم خشکسالی حدود 150 تن شیره به همراه کشته (کشته = برش های ریشه) است  و قیمت شیره هر کیلو گرم 1.5 میلیون تومان است (هر کیلو گرم معادل 80 دلار تا 90 دلار)
مصرف کننده اصلی آنغوزه در جهان هندوستان است و 95 درصد محصول آنغوزه شیرین و تلخ به هندوستان صادر می شود. در هندوستان آنغوزه برای مصارف طب سنتی و ادویه ای استفاده می شود. در هندوستان فر آوری پیچیده ای روی آنغوزه انجام نمی شود و فقط آن را با چند ماده و ادویه ترکیب می کنند و پس از بسته بندی می فروشند. هندیان برای جلوگیری از تقلب آنغوزه را خام خریداری می کنند. متاسفانه تقلب و قاطی کردن ناخالصی به شیره در مراحل تولید در ایران مشاهده شده است.
در کشور هندوستان شیره آنغوزه را با نام هینگ و کشته آن را با نام اکسل می شناسند (کشته برش های ریشه آنغوزه است) مردم هندوستان برای مصارف کرم کشی و انگل کشی که یکی از خواص مهم این گیاه است از دیر باز به آن علاقه داشته اند. یکی دیگر از مصارف آنغوزه خاصیت ضد اسپاسم است.
آنغوزه تلخ در گذشته برای مصارف داروسازی به اروپا صادر می شده است و امروزه مقدار صادرات به اروپا بسیار اندک شده و مقداری برای سموم ارگانیک به اروپا صادر می گردد و مقصد اصلی صادرات آن کشور  هندوستان است. در ایران مصارف آنغوزه بسیار اندک و در بین بومیان محل اندک است.
کشور های افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان از رقبای ایران در تولید و صادرات این محصول هستند و در افغانستان جدیدا نوعی از آنغوزه تلخ را به نام انغوزه تاجیکی زراعی کرده اند.
از منظر قوانین سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور آنغوزه شیرین در گروه محصولات فرعی مجاز مشروط است به این معنا که بهره برداری از آن همانگونه که اشاره شد در قالب تبصره 7 ماده 3 قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل ها و مراتع و در قالب طرح مصوب و با نظارت دولت و پرداخت بهره مالکانه انجام می شود.
طبق تبصره 7 ماده 3 قانون حفاظت قرارداد بهره برداری در قالب طرح مشارکتی حفاظت و احیا  به بهره برداران بومی و جوامع محلی محول می گردد. بهره برداران بومی شامل مرتعداران ذیحق و واجد شرایط، تعاونی ها، بهره برداران و تشکل های بومی منطقه هستند.
بهره برداران در قالب طرح های مشارکتی حفاظت، احیا و بهره برداری اقدام به برداشت انغوزه می کنند. بهره برداران متعهد هستند در کنار بهره برداری اصول فنی متضمن بقای رویشگاه و پایه های مولد را اجرا نمایند و عملیات اصلاح و احیا انغوزه از جمله بذر پاشی و کپه کاری را همزمان با برداشت محصول انجام دهند.
عواید حاصل از بهره برداری نصیب بهره برداران بومی و جوامع محلی می گردد و بهره برداران مخیر هستند پس از اتمام بهره برداری و حصول پروانه حمل، نسبت به فروش محصول یا صادرات اقدام نمایند به طوریکه صاردات به عهده بخش خصوصی است.
در گذشته صادرات از ایران مستقیم به هند انجام می شده است لیکن در سال های اخیر به سبب تسهیلاتی که هندوستان برای تجار افغان از طریق حذف تعرفه گمرکی در نظر گرفته باعث شده تجار افغان محصول آنغوزه را با قیمت و شرایط بهتری از تجار ایران خریداری نمایند چون تعرفه کمتری بابت صادرات به هند پرداخت می کنند.
وظیفه سازمان جنگل ها و مراتع و آبخیزداری کشور در درجه اول حفاظت از رویشگاه های جنگلی و مرتعی و گونه های ذخیره گاهی همسو با مدیریت حوزه های آبخیز است و در درجه بعدی بهره برداری مشارکتی از رویشگاه ها با مشارکت جوامع محلی در دستور کار می باشد. نگرانی اصلی سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور  در این خصوص حفظ و توسعه ذخایر ژنتیکی است و در این راستا در طرح های مرتعداری تلفیقی و ماده 3 موضوع حفاظت و توسعه رویشگاه ها با نظارت مستمر و اجرای عملیات احیایی و اصلاحی پیش بینی گردیده است.
بدیهی است فرآوری محصولات تولید شده و ایجاد ارزش افزوده در داخل کشور از سیاست ها و اهداف کلان در همه ارکان کشور  می باشد لیکن موضوع فرآوری گیاهان دارویی امری تخصصی در علوم صنایع دارویی و غذایی است که در حیطه وظایف سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری کشور نمی باشد و متولیان قانونی دیگری دارد از جمله شرکت های دانش بنیان، شهرک های علمی تحقیقاتی، سازمان غذا و دارو.
در حال حاضر هیچ موسسه یا نهاد خصوصی و دولتی درخواست خرید و فرآوری آنغوزه و یا سایر محصولات فرعی را از سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور نداشته است لیکن در صورت وجود هر گونه درخواست این سازمان آمادگی دارد در راستای حمایت از تولید داخلی و ممانعت از خام فروشی با هماهنگی با معاونت توسعه بازرگانی وزارت کشاورزی هر گونه مجوز حمل و صادرات را مشروط به تامین صنایع فرآوری داخلی نماید.