سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور

گفت و گو: فرحناز هاشمی / اعلام خبر اجرای طرح مردمی کاشت یک میلیارد اصله درخت جنگلی در کشور، خیلی‌ها را غافلگیر کرد و برخی‌ها را هیجان زده. برخی دوستداران طبیعت و صنایع برای کمک به اجرای این طرح پیشقدم شده اند و بعضی از متخصصان حوزه منابع طبیعی که تجربه طرح‌های سال‌های گذشته را دارند و از زیرساخت‌های موجود و نیازهای سرمایه ای برای اجرا مطلعند، با نگاهی محتاطانه این طرح را دنبال می‌کنند. طرح مردمی کاشت یک میلیارد اصله درخت ظرف 4 سال، صرف نظر از این که گامی بزرگ برای جذب یا ترسیب کربن در کشور محسوب می‌شود، برای اجرا با چالش‌هایی روبرو است. از سوی دیگر با نگاهی به آمارها و اقدامات کشورهای منطقه و همسایه طی چند سال اخیر در زمینه کاشت درخت و فراهم کردن زیرساخت ها در این زمینه، در می‌یابیم که ایران در این حوزه در منطقه نفت‌خیز خاورمیانه عقب است. امروزه همکاری‌های مشترک منطقه ای نیز به راه‌ افتاده و پروژه‌‎ها و ابتکارات برای درختکاری و جذب کربن به نوعی فراسرزمینی شده اند، به طوری که امسال در کنفرانس بین‌المللی تغییرات آب و هوایی سازمان ملل متحد در شرم‌الشیخ مصر، عربستان با طرح «خاورمیانه سبز» و کاشت 50 میلیارد اصله نهال به میدان آمد. اما دلایل و انگیزه‌های سرعت بخشی به طرح‌های کاشت درخت و تدوین سایر برنامه‌ها در کشورها چیست و ایران برای اجرای طرح ملی یک میلیارد اصله درخت به چه زیرساخت‌ها، منابع  و پشتوانه‌هایی نیاز دارد؟ در این‌باره با دکتر «حمیدرضا سلیمانی» رئیس مرکز نوآوری و فناوری سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، دارای دکتری مهندسی آب با گرایش تخصصی تغییر اقلیم از انستیتو فناوری هند - دهلی و مولف کتاب‌های «چالش‌های پیش روی منابع طبیعی - میراث ایران از منظر کنوانسیون‌های بین المللی در سال‌های آینده /انتشارات springer  سال  2021" و رویکرد مدیریت جامع آبخیز در اراضی خشک ایران / springer  سال 2018» گفت و گویی را انجام داده ایم.
سلیمانی، رئیس مرکز نوآوری و فناوری سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور می‌گوید: تمام کنوانسیون‌های محیط زیستی به ویژه کنوانسیون تغییرات آب و هوایی سازمان ملل متحد، برنامه های متعددی برای کاهش کربن، گازهای گلخانه ای و حفاظت از آب و خاک و امنیت غذایی از جمله از طریق افزایش سرانه کاشت نهال دارند. از طرفی امروزه بحث اعتبار کربن و خرید و فروش آن در جهان شکل جدی به خود گرفته و ما نباید از آن غافل باشیم. سلیمانی معتقد است: درختکاری یکی از مهمترین و ارزان‌ترین راهکارها برای جذب دی اکسید کربن از جوّ زمین و ذخیره آن در خاک و آب است و در آینده ممکن است بقای صنایع آلوده کننده به میزان کسب اعتبار کربن از طریق درختکاری و روش های دیگر بستگی داشته باشد. سلیمانی در عین حال اجرای موفق طرح مردمی کاشت یک میلیارد اصله درخت در ایران را منوط به برخورداری از سرمایه‌های اجتماعی، انسانی، مالی و آماده‌سازی زیرساخت‌ها برای تولید نهال سالم، کاشت، آبیاری و نگهداری نهال‌ها می‌داند.
کاشت درخت در این سال‌ها مورد توجه کشورها قرار گرفته و در ایران نیز به تازگی طرح کاشت مردمی یک میلیارد درخت از سوی وزارت جهاد کشاورزی مطرح و بر آن تاکید شده است. دلیل و اهمیت اجرای این طرح های ضربتی چیست؟
این موضوع ابعاد مختلفی به لحاظ ملی و بین‌المللی دارد. به لحاظ بین‌المللی، امسال پیشرفت قابل توجهی در بیست و هفتمین نشست کشورهای متعهد به تغییرات آب و هوایی در شرم‌الشیخ  مصر از سوی کشورهای پیشرو و مشارکت کننده در بخش جنگل و اقلیم حاصل شد. این کشورها که شامل اتحادیه اروپا و 26 کشور دیگر هستند، به کشورهای FCLP معروف هستند و پیش از این در اجلاس بیست و ششم تغییرات آب و هوایی سازمان ملل متحد در گلاسکو نیز همراه با بیش از 140 کشور دیگر که در مجموع 60 درصد تولید ناخالص جهانی همراه با 33 درصد سطح جنگل‌ها را دارا هستند؛ بر توقف تخریب جنگل‌ها و تخریب سرزمین تا سال 2030 تاکید کردند. علاوه بر این، برنامه‌های بلندپروازانه کاشت درخت و جنگل‌کاری از سوی کشورهایی مانند چین، ایالات متحده آمریکا، هند، صحرای آفریقا و ساحل و حوزه کشورهای منطقه آمازون تحت عنوان برنامه کشت یک هزار میلیارد درخت تا سال 2030 که ابتکار اولیه آن به جمعی از کشورهای آفریقایی در ابتدای قرن 21 باز می‌گردد، مطرح شد. برخی کشورها در منطقه خاورمیانه مانند ترکیه و پاکستان همسو با سایر کشورهای پیشرو در راستای مقابله با تغییر اقلیم، طرح‌های کاشت میلیاردها درخت را از سال‌ها پیش آغاز کرده اند. پاکستان از سال 2018 کاشت 10 میلیارد نهال را تا سال 2023 در دستور کار خود قرار داده و ترکیه طی مدت 17 سال با کاشت 4.5 میلیارد درخت، سطح جنگل خود را از 20.8 به 22.8 میلیون هکتار اضافه کرده است. عربستان هم به عنوان کشوری واقع در منطقه خشک خاورمیانه، امسال در نشست شرم‌الشیخ با طرح و ابتکار "خاورمیانه سبز" حاضر شد و طرح کاشت 50 میلیارد اصله درخت را تا سال 2030 مطرح کرد. ایران هم امسال طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت را در بازه زمانی 4 سال با توجه به بحران اقلیمی و پیامدهای ناشی از آن بر زیست انسانی و امنیت غذایی و همچنین در راستای همسویی با  حرکت‌های جهانی به منظور ذخیره یا ترسیب کربن برنامه ریزی کرده است و این طرح از سال آینده آغاز می‌شود.
فکر می کنید علاوه بر بحث مسایل زیست‌محیطی، محرک و انگیزه دیگر کشورها در تدوین و اجرای طرح‌های بزرگ کاشت میلیاردها درخت جنگلی چیست؟
میزان انتشار کربن با صنعتی شدن کشورها و افزایش صنایع آلاینده  در 100 سال گذشته بسیار رشد کرده است. با درختکاری از سویی می‌توان دی اکسید کربن منتشر شده را در ساختار خود گیاه و هم در داخل خاک جذب و ذخیره کرد و از سوی دیگر فرآیند فتوسنتز، دی اکسید کربن موجود در اتمسفر را تبدیل به اکسیژن می کند که مورد نیاز موجودات زنده است. از این رو بحث اقتصاد کم کربن در جهان مطرح شده و این ذخیره کربن در گیاهان می‌تواند ارزش فراوانی داشته باشد. این مهم می‌تواند در تعادل بخشی به مبحث "اعتبار کربن" که امروزه در جهان شکل جدی به خود گرفته ورود کند و از این رو مزیّت‌هایی را برای کشورها از جمله ایران داشته باشد.
این مزیّت‌ها چه هستند؟
ذخیره کربن به نحوی می‌تواند شرایط اعطای گواهی‌های اعتبار کربن را در دنیا به میزان قابل توجهی افزایش دهد. بنابراین با افزایش ذخیره کربن از طریق درختکاری و توسعه جنگل، اعطای گواهی اعتبار کربن به صنایع دارای صلاحیت، هم امکان ادامه فعالیت و هم امکان حضور راحت‌تر آنها در تمام بازارهای بین‌المللی را فراهم خواهد ساخت. از سوی دیگر با کسب اعتبار بالای کربن، صنایع دارای صلاحیت از برخی معافیت‌های داخلی و بین‌المللی بهره‌مند می‌شوند. در کل، صنایعی که از استانداردهای اقتصاد کم کربن تبعیت کنند، به نوعی بقای فعالیت خود را به شکل مناسب‌تری ضمانت می‌‎کنند. بنابراین ضروری است بخش‌های آلاینده کشور ما نیز در راستای مسئولیت اجتماعی خود و به منظور بهره مند شدن از این اعتبار کربن در پویش ملی کاشت یک میلیارد اصله درخت حضوری فعال داشته باشند تا هم جبران بخشی از نقش آلاینده‌سازی خود را داشته باشند وهم شرایط خود را برای دریافت گواهی کربن به منظور تضمینی در حفظ بازار رقابتی خارجی و داخلی در آینده فراهم سازند. هم‌اکنون برخی از صنایع همچون صنایع فولاد، صنایع تولید سنگ آهن، برخی از صنایع پتروشیمی و حتی معادن با همکاری سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در زمینه کاشت نهال فعال شده اند و امیدوارم حضور بیشتری در قالب طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت ایفا کنند.
اشاره به بقای صنایع آلاینده کردید. پیش بینی‌هایی شده مبنی بر این که صنایع و یا کشورهایی که در رتبه‌های بالای آلایندگی قرار دارند، دچار محدودیت‌های تجاری و یا تحریم شوند. در این باره چه می‌دانید؟
در اجلاس کاپ 21 توافقنامه اقلیمی پاریس حاصل شد که موضوع اصلی آن کاهش میزان انتشار گاز‌های گلخانه‌ای و اجرای فعالیت‌های موثر سازگاری و همچنین ساز و کارهای مرتبط و موثر مالی است. در همین سال بود که موضوع انتشار صفر دی اکسید کربن تا سال 2050 میلادی نیز مطرح شد. دنیای کنونی به این واقعیت رسیده که برای حفظ سیاره زمین و تمامی اکوسیستم‌های آن باید برنامه کاهش انتشار گازهای گلخانه ای و برنامه‌‎های مناسب سازگاری مانند هر گونه پویش درختکاری و جنگل‌کاری در دستور کار کشورها قرار گیرد. به همین علت صنایع انتشاردهنده این گازها باید به این سمت و سو حرکت کنند، زیرا اجرای محدودیت‌ها و حتی برخی جریمه‌ها در آینده، می‌تواند گریبانگیر کشورها و به طبع آن صنایعی را بگیرد که توجهی به این رویکرد جهانی نداشته باشند.
اجازه دهید به طرح کاشت یک میلیارد درخت در کشورمان بازگردیم. چرا ایران کاشت وسیع درختان جنگلی را نسبت به کشورهای منطقه مانند ترکیه و پاکستان در فضای کنونی جهانی دیر آغاز کرده است؟
    البته ما این شتاب را مطابق بسیاری از کشورهای در حال توسعه مانند ترکیه، پاکستان و بسیاری کشورهای دیگر نداشته‌ایم و این موضوع می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد که در حال حاضر نمی‌خواهم به آنها بپردازم؛ اما در عین حال از انصاف به دور است که به برنامه‌های جاری کشور در زمینه احیاء و مدیریت جنگل‌های هیرکانی، زاگرسی و جنگل‌های دست کاشت، زراعت چوب و حتی برنامه های توسعه فضای سبز شهری پرداخته نشود. اکنون سطح جنگل‌های دست کاشت بیابانی به یک میلیون و 250 هزار هکتار و سطح جنگل‌های دست کاشت غیربیابانی نیز به یک میلیون و 456 هزارهکتار رسیده که ناشی از اجرای برنامه‌های جاری و سنواتی از دهه‌ها قبل در کشور بوده است.